U większości mieszkańców Warszawy zdziwienie wywołuje informacja, że Park Kaskada jest najprawdopodobniej najstarszym parkiem w Warszawie. A na pewno zaliczamy go do najstarszych. Oczywiście na przestrzeni ponad trzystu lat funkcje tego miejsca ulegały zmianom. Co nie zmienia faktu, że od kiedy w 1695 roku Jan III Sobieski zbudował tu pałacyk i dwa pawilony (wg projektu Tylmana z Gameren) dla swojej Marysieńki, funkcje rekreacyjne związały się z tym miejscem na stałe. Podobnie jak nazwa Marie Mont – skąd już tylko krok do Marymontu (podobnie jak Joli Bord – Żoliborz).
Marymont na planie Lindleya z 1896 r. - źródło Przewodnik po Żoliborzu
Prof. dr hab. Longin Majdecki przygotowując wraz z dr Anną Majdecką-Strzeżek w 1995 roku projekt zagospodarowania Parku Kaskada, opisał barwną i bogatą historię tego miejsca. Warto przytoczyć za autorami podstawowe fakty.
Początkowo posiadłość była wykorzystywana jako letnia rezydencja pary królewskiej. Był to zalesiony teren o powierzchni około 100 mórg. Po śmierci króla rezydencja przeszła w ręce jego syna, następnie została sprzedana Augustowi II. Był on inicjatorem rozbudowy Marymontu (wg projektu J.Ch.Naumanna). Następnie posiadłość zmieniała kilkakrotnie właścicieli, by przejść w końcu na własność Księstwa Warszawskiego. W roku 1816 ustanowiono tu Instytut Agronomiczny (zamknięty w 1861 roku). W latach 1818-1830 rozbudowano Szkołę Agronomiczną. W jej granicach znajdował się zwierzyniec, którego teren zajmuje obecnie Park Kaskada.
Marymont – drogi pośród zieleni. Akwarela A. Majerskiego, ok. 1818 r. - źródło Przewodnik po Żoliborzu
Staw Martmoncki Akwarela A. Majerskiego ok 1818 - źródło Przewodnik po Żoliborzu
Ogród zyskał popularność jeszcze w XIX wieku, kiedy jego właścicielem został gen. Józef Rautenstrauch, bliski współpracownik księcia Konstantego. Wyznaczył on nowe alejki, pobudował altanki, wprowadził łodzie na stawie, oraz wybudował dwór, w którym umieścił gospodę „Na Cztery Fajerki”. Karczma znajdowała się na terenie osady Kaskada. Obecnie mieści się tam Park Stawy Kellera, który wówczas stanowił część całego założenia parkowego. Następcy generała zaniedbali park, wobec czego pod koniec XIX wieku znacznie podupadł, w tym czasie przez jego teren przeprowadzono kolektor ściekowy oraz wybudowano eksperymentalną oczyszczalnię ścieków wraz z akweduktem nad Rudawką.
Dwór Rautenstraucha, pózniejsza gospoda, na rycinie z 1869 r.nbsp;- źródło Przewodnik po Żoliborzu
Do wybuchu I Wojny Światowej tereny te zajmowało wojsko rosyjskie.
W 1915 wybudowano na terenie posiadłości Stację Doświadczalną Oczyszczania Ścieków, otwarto schronisko dla nieuleczalnie chorych, a następnie Wojskową Centralną Szkołę Gazową. W 1926 roku w miejscu pałacyku i na jego fundamentach wybudowano kościół Matki Bożej Królowej Polski. Odtąd stanowi on zwieńczenie Góry Marii i króluje nad okolicą. Władają tym miejscem księża Marianie (ich dom zakonny zbudowano na fundamentach królewskiej psiarni), a u podnóża przebiega jak w wąwozie ulica Gdańska. Takie ukształtowanie terenu to ślad po istniejącym tu przed laty kanale parkowym.
Korpus główny zabudowań Instytutu Agronomicznego na rycinie z ok. 1860 r.- źródło Przewodnik po Żoliborzu
W okresie II wojny światowej duża część parku została zajęta na prowizoryczne pola uprawne, zaś budynek mieszkalny Stacji Doświadczalnej Oczyszczania Ścieków w trakcie powstania warszawskiego stał się świadkiem ogromnej tragedii – szturmujący Marymont i Żoliborz Niemcy zamordowali 14 września 1944 roku około 40 osób, w tym Olgę Przyłęcką – ich pamięć przywołuje zachowana ściana dawnego domu pracowników wodociągów miejskich przy ul. Kolektorskiej wraz z tablicą pamiątkową Tchorka.
W 1951 roku teren Parku Kaskada został uporządkowany wg projektu L. Lawina. Starsi żoliborzanie pamiętają zapewne półdziki charakter tego miejsca, potężne drzewa (wśród nich pomniki przyrody) i bardzo urozmaiconą konfigurację terenu. W latach siedemdziesiątych park powiększono (wg. Projektu L. Majdeckiego).
Kolejny etap to budowa Trasy Armii Krajowej i spowodowana tym amputacja części parku. Odcięty obszar znalazł się po stronie bielańskiej. Nowym, ważnym akcentem jest wzniesiony w 1993 roku w postaci wielkiego kamiennego miecza pomnik 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK upamiętniający żołnierzy walczących w ramach akcji „Burza” na Wołyniu i Podlasiu, a także tysiące polskich cywilów zamordowanych na Wołyniu przez oddziały UPA. Całość założenia odsłonięto 11 lipca 2004 roku. A placyk u zbiegu Trasy AK i ulicy Gdańskiej nosi obecnie nazwę Skwer Wołyński.
11 lipca 2013, w 70. rocznicę rzezi wołyńskiej, po zachodniej stronie ulicy Gdańskiej odsłonięto – Pomnik Rzezi Wołyńskiej, poświęcony ludności cywilnej.
Koniec lat 90-tych to początek modernizacji parku wg wspomnianego już projektu Państwa Majdeckich. Zmieniła ona w sposób zasadniczy oblicze parku, chociaż wykonano tylko pierwszy etap projektu.
Na przełomie wieków XX/XXI na obrzeżu parku – na przedłużeniu ul. Bieniewickiej – zbudowano modelowe przedszkole integracyjne. Po raz pierwszy w Polsce przedszkole o tym charakterze powstało nie w adaptowanym obiekcie, lecz w świadomie od podstaw zaprojektowanym budynku a wizytowała je m.in. królowa belgijska.
